اصطلاح ?شیمیدرمانی? از دو واژه شیمی و درمانی ساخته شده است. شیمی در اینجا بهمعنای مواد یا داروهای شیمیائی است. مقصود از ?شیمیدرمانی? درمان بیماری از طریق بهکار بردن داروهای گوناگون است. به جرأت میتوان گفت هر کسی در زندگیاش دست کم یک بار هم که شده به اصطلاح شیمیدرمانی شده است. مثلاً هر گاه برای درمان بیماری عفونیتان از پنیسیلین یا از انواع آنتیبیوتیکهای دیگر استفاده میکنید شما شیمیدرمانی شدهاید. این یک معنای عام اصطلاح شیمیدرمانی است. اما این اصطلاح امروزه معنای خاصی پیدا کرده که غرض از آن درمان دراوئی تومورهای گوناگون (سرطان) است. البته استفاده از داروهای ضد سرطان یا شیمی درمانی یکی از چند راه درمان این گونه تومورها است و میتوان آن را با روشهای دیگری مثل جراحی و پرتو درمانی توأم کرد. شیمیدرمانی در معالجه تومورها بسیار مؤثر بوده و بنابر آماری که در دست است، در سال 1980 در آمریکا بیش از 46000 بیمار از این راه بهطور کامل درمان شدهاند و امروزه با کشف داروهای جدید ضدتومور این رقم سرعت رو به افزایش است.
داروهای ضد تومور چگونه عمل میکنند؟
سلولهای بدخیم بهصورت افسار گسیختهای رشد میکنند و شاید از جائی به جای دیگر بدن حرکت کرده به فعالیت ادامه دهند. کار این داروها این است که قدرت رشد و تکثیر سلولهای بدخیم را از بین ببرند.
بیمار میتواند از راههای مختلف و با داروهای گوناگون شیمیدرمانی کند. بعضی از داروها در جاهای معینی از بدن اثر میکنند مثل داروهائی که در معالجه تومورهای پوست بهکار برده میشود. اما اکثر داروها در تمام بدن عمل میکنند.
چند عامل، مثل نوع تومور و مقدار و نوع دارو، در انتخاب بهترین راه رساندن دارو به محل اصلی تومور مؤثرند. این داروها را میتوان از راه دهان (بهصورت قرص یا کپسول) هم مصرف کرد. سرعت تأثیر این دارو به نوع آنها و نوع تومور بستگی دارد. توجه داشته باشید که این داروها میتوانند روی بافتها و سلولهای طبیعی هم اثر ناخوشایند داشته باشند. بافتهای اثرپذیر معمولاً آنهائی هستند که رشد سریعی دارند مثل بافتهای مغز استخوان و دستگاه گوارش و سلولهای مؤثر در تولید مثل و پیازهای مو. اکثر سلولهای طبیعی پس از پایان گرفتن دوره شیمیدرمانی بهسرعت بهبود یافته به حالت اولشان بر میگردند.
داروهای ضد تومور چگونه تجویز میشود؟
انتخاب نوع دارو برای هر بیمار به چند عامل بستگی دارد. مثلاً تومور آن از چه نوع است و در چه محلی است، چه اندازه بزرگ شده و در چه مرحلهای از رشد است، دارو چگونه در کنشهای طبیعی بدن اثر میگذارد، و خلاصه، سلامت کلی بیمار، به این عوامل بستگی دارد. این وظیفه پزشک معالج است که با توجه به وضع عمومی بیمار، او را با یک یا چند نوع دارو درمان کند. مثلاً شاید به این علت از چند دارو استفاده کند که بعضی سلولهای بدخیم با یک دارو از بین نمیروند و گاهی چند دارو با هم بهتر از یک داروی تنها اثر میکنند.
داروهای شیمیدرمانی را معمولاً نمیتوانید در داروخانههای عمومی پیدا کنید و برای تهیه آنها باید نسخه پزشک متخصص را به مراکز مخصوص ببرید.
بیمار چگونه شیمیدرمانی میشود؟
بیشتر داروهای ضد تومور را به یکی از سه طریق زیر به بیمار میدهند:
1. از راه دهان، بیمار دارو را بهصورت قرص یا کپسول میخورد. مخاط معدهاش آن را جذب کرده و وارد جریان عمومی خون میکند ودارو از این طریق به محل تجمع سلولهای بدخیم میرسد. بیشتر داروهای شیمیدرمانی را مخاط معده جذب نمیکند و یا باعث جراحت آن میشوند، و بههمین علت این داروها را نمیتوان بهصورت خوراکی به بیمار داد.
2. از راه تزریق عضلانی: برخی داروهای ضدتومور هنگامی بهتر اثر میکنند که در عضله تزریق میشود زیرا که دارو آهسته آهسته جذب جریان خون میشود.
3. از راه تزریق وریدی: در این روش دارو را یا بهطور مستقیم یا بهطور قطرهای از راه سرم وارد رگ میکنند. با این نوع تزریق دارو سریعاً وارد جریان خون شده به محل تجمع سلولهای بدخیم میرسد.
شیمیدرمانی درد هم دارد؟
معمولاً مصرف داروهای شیمیدرمانی دردی بهدنبال ندارد. اگر داروهای خوراکی را بهشکل قرص و کپسول مصرف کرده باشید، میبینید که فرقی میان این داروها و آن قرصها نیست و اگر دارو در عضله تزریق شود، دردش مثل یک تزریق عضلانی معمولی است. در مورد داروهای داخل وریدی باید گفت که اگر هم دردی داشته باشد در همان موقع سوزن زدن است.
بیمار شاید از سوزش خفیفی در جای سوزن شکایت کند. البته بعضی داروها شاید در هنگام تزریق باعث ناراحتیهای جزئی مثل احساس گرما یا دل بههمخوردگی بشود که مدت اینگونه عوارض بسیار کوتاه است.
اگر داروئی را اشتباهی زیر پوست تزریق کنند یا دارو از دیواره رگ به بیرون راه پیدا کند، جای تزریق متورم شده و درد شدیدی میگیرد. اما اگر در وقت تزریق دردی احساس کردید فوراً به پزشک یا پرستار مسئول تزریق اطلاع دهید.
کجا باید شیمیدرمانی کرد؟
در کلینیک بیمارستان یا در مطب پزشک متخصص، انتخاب محل شیمیدرمانی بستگی به این دارد که چه داروئی مصرف میکنید یا مقررات بیمارستان و موسسه درمانی شما چیست، یا پزشک چه تصمیمی میگیرد. قاعدتاً برای شروع درمان و اولین دوره تزریق لازم است که یکی دو روزی در بیمارستان بستری شوید تا پزشک بتواند واکنشهای احتمالی شما را در برابر دارو بداند تا بر اساس آن برنامههای بعدی درمانی شما را طرح و تنظیم کند.
دوره درمان چه مدتی طول میکشد و بین درمان چقدر فاصله است؟
مدت درمان و فاصله بین درمانها بستگی به نوع تومور و نوع دارو و واکنش بدن شما دارد. شیمیدرمانی ممکن است بهصورت روزانه و هفتگی یا تزریقات ماهانه انجام گیرد. معمولاً داروها را بهترتیبی میدهند که در فاصله دو تزریق فرصت کافی برای رشد و ترمیم بافتها و سلولهای طبیعی آسیب دیده باشد و بدن بتواند تاب و توان طبیعی خود را از نو بهدست بیاورد. این فاصله درمانی را پزشک شما متناسب با واکنشهایتان تنظیم میکند. توجه داشته باشید که اگر بخواهید درمان شما به نتیجه مطلوبی برسد، رعایت این برنامه تنظیم شده الزامی است.